امام حسن عسگری با وجود همه آن فشارها و سختی های حكومت خبیث عباسى، يك سرى فعاليت هاى سياسى و علمى در جهت حفظ اسلام و تشيع و مبارزه با افكار ضد اسلامى و ضد شيعى انجام دادند كه اهم كوشش ها و تلاش هاى علمى ـ فرهنگى آن حضرت عبارت است از:
تربيت شاگردان برجسته
در تاریخ آمده است شيخ طوسى(ره) تعداد شاگردان آن حضرت را بيش از صد نفر ثبت كرده است كه در ميان آنان چهره هاى برجسته و مردان وارستهاى، مانند: احمد بن اسحاق اشعرى قمى، ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى، عبدالله بن جعفر حميرى، ابو عمرو عثمان بن سعيد عَمْرى (نائب خاص حضرت حجت)، على بن جعفر، محمد بن حسن صفار و... به چشم می خورند.
تشويق نويسندگان به خلق آثر
حضرت عسكرى عليهالسلام در كنار تربيت شاگردان به تشويق نويسندگان هم می پرداختند؛ از جمله داود بن قاسم جعفرى مىگويد: كتاب «يوم و ليلة» از يونس آل يقطين را به حضرت عسكرى عليهالسلام عرضه داشتم. امام فرمود: «تَصْنيفُ مَنْ هذا؛ نوشته چه كسى است؟» گفتم: نوشته يونس است. آنگاه فرمود: «اَعْطاهُ اللّهُ بِكُلِّ حَرْفٍ نُورا يَوْمَ الْقِيامَةِ؛(3) خداوند در مقابل هر حرف، نورى به او در روز قيامت عطا فرمايد.» بر اثر همين تشويق ها بود كه شانزده تن از شاگردان حضرت، دست به تأليف زدند و 118 عنوان كتاب، ثمره آن شد. از ميان آنها على بن حسن فضّال 36 كتاب، محمد بن حسن صفار 35 كتاب، عبدالله بن جعفر حميرى 19 كتاب، احمد بن ابراهيم 7 كتاب و هارون بن مسلم 6 كتاب دارد. همين طور تعداد راويانى كه از آن حضرت حديث نقل نمودهاند، به 106 نفر می رسد.
تأليف کتب ماندگار
حضرت عسكرى عليهالسلام علاوه بر تربيت شاگردان و تشويق نويسندگان، خود نيز دست به قلم برده و كتب و نامه هاى فراوانى را براى توسعه علم و دانش و هدايت و راهنمايى جامعه از خود به يادگار گذاشته است كه به نمونه هايى اشاره مىشود:يك. تفسير القرآن كه «حسن بن خالد برادر محمد بن خالد» آن را نقل كرده است. قابل يادآورى است كه امروزه كتابى با عنوان «تفسير الامام العسكرى عليهالسلام » موجود است كه عالمان رجال و حديث بر آن نقدها دارند و آن را غير از نوشته اصلى مىدانند.دو. كتاب «المنقبة» كه مشتمل بر بسيارى از احكام و مسائل حلال و حرام است به جز اينها كتب ديگرى نيز به آن حضرت منسوب است.
نامه هاى متعدد به شیعیان
درزمان امام حسن عسكرى عليهالسلام تشيع در مناطق مختلف و شهرهاى متعددى گسترش يافته بود و شيعيان در نقاط فراوانى متمركز شده بودند؛ شهرها و مناطقى، مانند: كوفه، بغداد، نيشابور، قم، آبه (آوه)، مدائن، خراسان، يمن، رى، آذربايجان، سامراء، جرجان و بصره كه از پايگاههاى شيعيان به شمار مىرفتند. در ميان اين مناطق، به دلائلى سامراء، كوفه، بغداد، قم و نيشابور از اهميت ويژهاى برخوردار بودند.
حضرت براى گسترش فرهنگ تشيع، توسعه علم و دانش، و هدايت و سازندگى، نامه هاى فراوانى به آن شهرها نوشته است، مانند: نامه آن حضرت به شيعيان قم و آوه كه متن آن در كتابها مضبوط است، و نامه هاى فراوان حضرت به مردم مدينه، و نامهاى كه امام به «ابن بابويه» نوشته، و نامه مفصلى كه حضرت خطاب به «اسحاق بن اسماعيل» و شيعيان نيشابور نوشته است.
پاسخ به شبهات مسلمین
از مهمترين فعاليت هاى علمى حضرت عسكرى عليهالسلام شبهه زدایی بود كه در اين زمينه به یک نمونه اشاره مىشود، مردى از امام يازدهم سؤال كرد: چرا سهم الارث مردان دو برابر سهم الارث زنان است؟ مگر زنِ بيچاره چه گناهى دارد؟ حضرت عسكرى عليهالسلام در جواب فرمود: براى اينكه نفقه (و خرج) به عهده مرد بيشتر از زن است؛ مرد در جهاد و جبهه شركت مىكند، هزينه زندگى خانوادهاش را بايد تأمين كند، در قتل و جرح خطايى پرداخت ديه بر «عاقله» يعنى مردان فاميل واجب است، ولى زن در تمام اين هزينه ها معاف است.
برخورد با انحرافات و تحريفات
از ديگر فعاليتهاى علمى و فرهنگى امام عسكرى عليهالسلام برخورد با بدعت ها، تحريفات و انحرافاتى بود كه در جامعه پيش مىآمد؛ مخصوصا اگر اين انحرافات از ناحيه اهل قلم و دانشمندان و علما سر مىزد، حضرت نسبت به آن خيلى حساس بود، و اين خود درس بزرگى است براى علما كه در مقابل انحرافات، تحريفات و بدعت هايى كه در جامعه ايجاد مىشود، سكوت اختيار نكنند.