تکنیک اول: بهره گیری از اهرم کمال خواهی
یکی از ویژگی های طلایی و ارزشمندی که بسیاری از کودکان و نوجوانان از ابتدای زندگی از آن برخوردارند حس کمال خواهی و آرمان طلبی است. از این رو شاید بسیاری از والدین از ابتدای طفولیت کودکان خود با آرزوی های رنگارنگ و بلند پروازی های مواجه شده که به دنبال آینده ای روشن و رو به تکامل خود هستند، در این بین والدین و مربیان برتر با اشراف و آگاهی به این آرمان خواهی و کمال طلبی ها به دنبال تقویت آگاهی و ایجاد انگیزه، جهت دهی صحیح و اصولی به آنها هستند، ولی متأسفانه در این بین والدین ناآگاه با تغییر ذائقه و معنای صحیح از کمال و موفقیت، سراب و زمین های شور زار را به عنوان آرمان و کمال به آنها معرفی می نمایند، ِکما اینکه در روایتی نیز امام حسن (علیه السلام) اهمیت علم و آگاهی را این چنین تبیین کرده اند: «وَ بِالْعَقْلِ تُدْرَکُ الدَّارَانِ جَمِیعاً وَ مَنْ حُرِمَ مِنَ الْعَقْلِ حُرِمَهُمَا جَمِیعاً؛[1] و به عقل هر دو سرا را می توان یافت، و کسى که از عقل محروم است از هر دو جهان محروم است».
باری به هر جهت از آنجا که سعادت و کمال متوقف بر اخلاق و فضایل حمیده است و با استفاده از این سجایای اخلاقی می توان امید به آینده ای روشن و زیبا داشت، درمنابع روایی نقل شده است روزی امام حسن مجتبی(علیه السلام) کودکان را جمع کرده و این چنین در آنها ایجاد انگیزه کرده و شور حرکت به سوی کمال را القاء می کرد: «امام حسن (علیه السلام) ـ آن گاه که فرزندان و برادر زادگان خود را احضار کرد ـ فرمود: شما خردسالانِ قومى (نسلى) هستید که به زودى بزرگان قوم (نسلى) دیگر مى شوید. پس دانش بیاموزید و هر یک از شما که نمى تواند علم را در حافظه اش نگه دارد، آن را بنویسد و در خانه اش نگهدارى کند». والدینی که از طریق القاء آگاهی و معرفت اقدام به تربیت فرزندان خود می نمایند نیازی به استفاده از ابزار تهدید، سرزنش و توسل به زور نخواهد داشت.
پدر و مادر نمونه و مربی ممتاز می بایست در میان روش های هوشمندانه به خوبی از ابزار نرمش و حسن برخورد ملاطفت آمیز و مهروزانه استفاده نمایند، نه آنچنان سهل گیرانه و ساده مآبانه با مقوله تربیت برخورد کند و نه آنقدر دیکتاتور گرایانه که به کلی زمینه ساز انزجار و بیزاری فرزند خود شود.
تکنیک دوم: سرمشق زندگی رضایت بخش و مطلوب
همان طور که یک مربی نمونه در سنین ابتدای زندگی و نونهالی در مسیر آموزش و کسب معارف و آگاهی به کودکان سرمشق چگونه نوشتن را به آنها آموزش می دهند، در مسیر القاء مفاهیم و معارف تربیتی نیز باید به طور هنرمندانه ای الگوی های ناب تربیتی را به کودکان معرفی کرد و اسوه های برتر زندگی و شیوه های موفقیت و کسب کمالات را برای آنها بازگو کند. با رجوع و تدبر در فرهنگ قرآن کریم نیز به خوبی با این اسلوب تربیتی آشنا می شویم؛ چرا که خدای متعال در قرآن کریم سخن از اسوه های تربیتی به میان آورده و همگان را دعوت به تبعیت از سبک و سیاق زندگی آنها نموده است: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة؛[3] مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى بود».
در فرهنگ و اندیشه امام حسن(علیه السلام) نیز به خوبی با این اسلوب تربیتی و معرفتی آشنا می شویم؛ چرا که ایشان در مناسبت های مختلفی اقدام به معرفی و برجسته سازی الگو و اسوه های ناب تربیتی همچون امام علی(علیه السلام) و مادر گرانقدرشان حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) کرده اند برای نمونه در یک روایت بسیار زیبا، تربیتی و درس آموز حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) را این چنین معرفی می فرمایند: «مادرم فاطمه را در شب جمعه ای دیدم که در محرابش ایستاده بود و پیوسته در حال رکوع و سجده بود تا اینکه روشنایی صبح نمایان شد و از او شنیدم که برای مردان و زنان مومن دعا می کرد و با اسم آنان را نام می برد و برایشان زیاد دعا می کرد ولی برای خویش چیزی نمی خواست پس به او گفتم: مادرم چرا آنگونه که برای دیگران دعا می کنی برای خود دعا نمی کنی؟ و او گفت پسرم اول همسایه بعد خانه.(دیگران مقدم ترند.)».[4]
تکنیک سوم: استفاده از اسلحه حلم و مدارا
بسیاری از محققان و اندیشمندان علوم تربیتی و اسلامی بر این باورند که تربیت یک انسان از چنان امور ظریف و نکات دقیقی برخوردار است که بدون استفاده از اهرم هایی همچون مدارا، گذشت و سعه صدر نمی توان به نتیجه دلخواه و مورد انتظار دست یافت، اگر برای ساخت یک کارخانه قریب به 4 یا 5 سال زمان نیاز است برای تربیت یک انسان دست کم باید دو دهه تلاش مستمر و خستگی ناپذیر داشت و در این مسیر ذره ای به خود خستگی و ناامیدی راه نداد، از این رو بسیار اتفاق می افتد که فرزندان و کودکان رفتارهای ناشایست و غیر منتظره ای را از خود نشان می دهند،به همین دلیل باید با صبر و حوصله ابتدا علت و ریشه خطای انسانی را مشاهده کرد و سپس با سعه صدر به دنبال علاج و جبران نقیصه بود، ولی در این بین متأسفانه بسیاری از والدین غیر هنرمندانه سریع ترین ابزاری که برای تنبیه و آگاهی بخشی استفاده می کنند ابزار خشونت است این در حالی است که در برخی از منابع روایی از امام حسن(علیه السلام) اینگونه نقل شده است: «لاتُعاجِلِ الذَّنبَ بِالعُقُوبَةِ واجْعَلْ بَینَهُما لِلاِعتِذارِ طَریقا؛[5] در مجازات خطا کار شتاب مکن و میان خطا ومجازات، راهى براى عذرخواهى قرار ده».
تکنیک چهارم: نرمش قهرمانانه و تربیت مهرورزانه
در سلسله مقالات تربیت دینی به این امر اشاره شده که برخی از مربیان و والدین در تربیت کودک و فرزندان شیوه های ناثواب و غیر اصولی را در دستور کار خود قرار می دهند و با استفاده از روش هایی همچون فرزند پروری مستبدانه، فرزند پروری سهل گیرانه، فرزند پروری جاهلانه، اشتباهات رایجی را مرتکب می شوند که نه تنها زمینه تربیت صحیح را در فرزندان به وجود نمی آورد بلکه بیش از پیش فرزندان را از معارف و مفاهیم تربیتی دور می سازد، این در حالی است که با رجوع به سیره و روش قرآنی امام حسن(علیه السلام) به این نکته دست پیدا می کنیم که یک پدر و مادر نمونه و مربی ممتاز می بایست در میان روش های هوشمندانه به خوبی از ابزار نرمش و حسن برخورد ملاطفت آمیز و مهروزانه استفاده نمایند، نه آنچنان سهل گیرانه و ساده مآبانه با مقوله تربیت برخورد کند و نه آنقدر دیکتاتور مآبانه که به کلی زمینه انزجار و بیزاری فرزند خود شود. در منابع روایی احادیث بسیار با رزش و پ محتوایی نقل شده است که به گونه ای می تواند اشاره به این تکنیک تربیتی باشد: امام حسن (علیه السلام) در این زمینه می فرمایند: «صاحِبِ النّاسَ مِثلَ ما تُحِبُّ أن یُصاحِبوکَ بِهِ ؛ [6] با مردم به گونه اى رفتار کن که دوست دارى با تو آن گونه رفتار کنند». و یا اینکه در روایت دیگری از ایشان نقل شده است: «إنَّ أَحسَنَ الحَسَنِ الخُلُقُ الحَسَنِ؛[7] نیکوترین نیکو ، خُلق نیکو است».
تکنیک پنجم: عفو و گذشت
در سیره و روش زندگی امام حسن مجتبی(علیه السلام) به نمونه های عینی استفاده هوشمندانه از ابزار عفو و گذشت برخورد می نماییم که نه تنها درمسیر تربیت فرزند، بلکه در روابط اجتماعی نیز کارساز و درس آموز است برای نمونه در منابع روایی نقل شده است: «روزی یکی از خدمتگزاران حضرت مرتکب خطا و اشتباه بزرگی شد که سزاوار کیفر و تنبیه بود، حضرت دستور داد تا او را تنبیه کنند، در این بین آن شخص پیش دستی کرد و در برابر حضرت قسمتی از آیه 134 سوره آل عمران را قرائت کرد، «وَ الْعافینَ عَنِ النَّاس»حضرت نیز او را بخشید، آن شخص شروع به قرائت ادامه آیه کرد: « وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ» امام نیز آن غلام را آزاد کرد».[8]
پی نوشت ها:
[1]. کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط - القدیمة)، ج1، ص571.
[2]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج2، ص152، ح37. الإمامُ الحسنُ علیه السلام ـ لمّا دعا بَنیهِ و بَنی أخیهِ ـ : إنّکُم صِغارُ قَومٍ و یُوشِکُ أن تَکونوا کِبارَ قَومٍ آخَرینَ ، ...».
[3]. سوره مبارکه احزاب آیه 21.
[4]. علل الشرائع، ج1، ص: 182. «.. رَأَیْتُ أُمِّی فَاطِمَةَ ع قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا لَیْلَةَ جُمُعَتِهَا فَلَمْ تَزَلْ رَاکِعَةً سَاجِدَةً ...».
[5]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج75، ص113.
[6]. أعلام الدّین ، ص 297.
[7]. الخصال، ج1، ص29، ح102.
[8]. بحار الانوار، ج43، ص 352.